مردم مبارز بوشهر دشتی دشتستان و تنگستان از دیر باز در راستای پاسداری از مرزهای میهن اسلامی در برابر هر گونه تجاوز و اشغال بیگانگان از خود مقاومت و ایستادکی نشان داده وهمواره کوشیده اند تا با جانبازی و فداکاری کیان ایران اسلامی را حفظ کنند. دولت بریتانیا از دهها سال پیش در بوشهر حضور استعماری داشته و دستکم از زمان کریم خان زند رسما" در این شهر دفتر نمایندگی وبعدها قنسولگری دایر کرده است. در چند سده اخیر مردم این خطه چندین بار به مصاف متجاوزان انگلیسی رفته و هر بار حماسه آفریده اند در سال 1254 ه.ق. / 1838 م ، 500 نفر از نیروهای ارتش بریتانبا با چندین فروند کشتی به خارگ و بوشهر یورش بردند که با مقاومت مردم بوشهر و تنگستان مجبور به عقب نشینی شدند. رهبر مذهبی این قیام و مقاومت مردمی مرحوم شیخ حسن آل عصفور بود در سال 1273 ه.ق/ 1856 نیز انگلیسی های متجاوز بار دیگر با ده ها فروند قایق و کشتی جنگی و هزاران نفر سرباز مسلح به خارگ و بوشهر حمله ور شدند این باز نیز با سد استوار ایستادگی مردم مراجه گشتند. در نبردی که در قلعه تهمنی اتفاق افتاد صدها نفر مزدور هندی و انگلیسی و چندین آدمیرال وافسر بلند پایه نیروی دریایی هند و انگلیسی به هلاکت رسیدند در این نبرد نا برابر امام قهرمانه ساحمد خان فرزند رسید باقرخان تنگستانی فرمانده سپاه کوچک مقاومت ایرانیان نیز پس از ساعت ها نبرد دلیرانه به درجه رفیع شهادت نائل آمد.

رئیسعلی دلواری در سال 1299 ه.ق. / 1881 م در روستای دلوار از توابع تنگستان متولد شد. پدرش زائیر محمد نام داشت که سمت کد خدایی دلوار را عهده دار بود و بعدها به معین الاسلام ملقب گردید. مادر رئیسعلی شهین نامیده می شد. در سال 1324 ه.ق. / 1906 نسیم مشروطیت بر ایران وزیدن گرفت و ایران از خواب چند هزار ساله بیدار شد با شروع مشروطیت رئیسعلی در حالی که بیش از 25 سال نداشت از جمله پیشگامان مشروطه خواه در جنوب ایران بود و همکاری نزدیکی با محافل انقلابی و عناصر مشروطه طلب در بوشهر تنگستان و دشتی آغاز کرد. وی از جمله محدود رهبران تنگستانی بود که صادقانه به مشروطیت ایمان داشت و در دفاع از اصول آن حاضر به هر گونه فداکاری بود. با کودتای ضد انقلابی لیاخوف روسی علیه مشروطه خواهان در 1326 ه.ق. / 1908 و بمباران مجلس شورای ملی و استقرار دیکتاتوری محمد علی شاه در بوشهر کانون مقاومت علیه استبداد صغیر به وجود آمد مرکز این کانون روحانی برجسته ای چون آیت الله سید مرتضی علم الهدی اهرمی قرار داشت .

سید مرتضی با همکاری رئیسعلی دلواری، خالوحسین برخونی و تفنگچی های تنگستانیو دشتی طی یک هجوم ناگهانی دراوایل سال 1327 ه.ق. / 1909 م بوشهر را از لوث وجود عناصر مستبد و وابسته به دربار محمد علش شاه پاکسازی کرد و اداره امور گمرک و انتظامات شهر و ادارات دولتی را عهد دار شد. تصرف گمرک بوشهر که در گرو وام انگلیسی ها بود بر دولت بریتانیا گران آمد از این رو آنان برای تضعیف مشروطه خواهان و استمرار سلطه بر حیات اقتصادی و سیاسی جنوب ایران شروع به سرکوب عناصر انقلابی و مشروطه خواه کردند و در همین راستا ی فروند ناو جنگی به سواحل بوشهر اعزام کردند انگلیسی ها از این فرصت شود جسته رسما" با ده ها نفر تفنگدار دریایی بوشهر را به اشغال در آودره ضمن بیرن راندن تفنگچی های تنگستانی و دشتی سید مرتضی علم الهدی را نیز به طور موهن و زشتی بازداشت و به بندر بصره تبعید کردند. اما رئیسعلی دلواری مردی نبودکه از عقاید خود دست بردارد به همیندلیل نیز فعالیت های گسترده ای علیه منافع انگلیسیها آغاز کرد در همین راستا گمرک دلوار راتصرف و از قید سلطه انگلیسی ها آزاد نمود.

انگلیسیها برای سرکوب رئیسعلی احمد خان دریا بیگی حاکم دست نشانده و خائن بوشهر را تحریک کردند که به دلوار حمله کند. احمد خان با پشتگرمی و حمایت مالی و تدارکاتی استعمارگران جند بار به تنگستان لشکر کشید و با دهها سرباز و چندین قبضه توپ صحرایی به دلوار یورش برد این حملات بامقاومت سرسختانه رئیسعلی و یارانش سرانجام دفع شد و حاکم مزدور بوشهر در نیل به اهداف شرم خود ناکام ماند. نظام السلطنه مافی نیر با هزاران سرباز پیاده و سواره به اهرم و دلوار لشکر کشید که با مقاومت قهرمانانه رئیسعلی و زائر مخفرخان اهری روبرو شد و ناچار به عقب نشینی گشت.

احمد خان دریا بیگی که خود نتوانسته بود ضربه موثری به رئیسعلی وارد کند برخی از خوانین با نفوذ تنگستان را تشویق کرد تا به دلوار حمله برند این جنگ و گریز تا آستانه جنگ جهانی نحست ادامه داشت حملات فوق نه تنها خللی در اراده رئیسعلی وارد نکرد بلکه اراده او را در دفاع از ارزشهای اسلامی و حراست از مرزهای میهن را سختر نمود. در آستانه جنگ جهانی لول ، نیروهای انگلیسی که از قدرت یافتن قوای روس در شمال وبرخی اتفاقات در جنوب ایران نگران شده بودند به بهانه حفظ نظم و امنیت راههای جنوب با اعلام یک ضرب الاجل به دولت وثوق الدوله شروع به اشغال تدریجی جنوب ایران نمودند. این حرکات برای رئیسعلی قابل تحمل نبود و آن را نقض آشکار حاکمیت ملی و استقلال ایران می دانست . از این روی در نامه هائی به مجلس شورای ملی و علمای نجف اشرف ،خواستار برخورد دولت ایران و رهبران مذهبان مقیم عتبات مقدسه شد .

در این میان علمای نجف با ارسال پیامهایی بخ خوانین جنوب ایران از آنان خواستند تا با ایجاد اتحاد ضد انگلیسی مبادرت نمایند . رئیسعلی که همراه خود را مطیع علمای دین می دانست بلافاصله دست به کار شد . علیرغم کدورت های قبلی با سفر به مناطق مختلف تنگستان و دشتی کوشید تا به اختلافات موجود میان خوانین و کدخدایان منطقه پایان دهد و آنان را علیه بریتانیا گردهم آورد . خود نیز اختلاف و درگیری با برخی از خوانین تنگستان را کنار گذاشت و اتحادی ضد انگلیسی بخ وجود آمد . دیری نپائید که آتش جنگ جهانی اول در اروپا شعله ور شد . در یک طرف آلمان اطریش و دولت سلمان عثمانی قرار داشت و در طرف دیگر انگلیس ، روسیه ، فرانسه .

هنوز چند ماهی از آغاز جنگ در اروپا سپری نشده بود که شراره های آن دامن ایران را نیز گرفت و با وجودی که ان کشور رسمأ اعلام بی طرفی کرده بود از شمال , غرب و جنوب مورد یورش و تهاجم قرار گرفت و رسمأخاکش به اشغال درآمد . با وقوع جنگ و کشیده شدن پای یک دولت سلمان به آن , علمای نجف بلافاصله علیه روس و انگلیس اعلام جهاد کردند . به دنبال فتوای علمای نجف , علمای جنوب ایران از جمله آیت الله سید عبدالحسین لاری , آیت الله سید عبدالله مجتهد بلادی بوشهری و شیخ محمد حسین برازجانی نیز علیه قوای انگلیس و آتش مشابه نشان داده وکلیه مسلمانان را به نبرد با تجاوزگران فرا خواندند و رسمأ از دولت عثمانی جانبداری نمودند . به دنبال اعلان جهاد از طرف علما و مجتهدین , رئیسعلی و دیگر مبارزان تنگستانی و دشتی شروع به حمله به قوای انگلیسی مستقر در بوشهر کردند .

نیروهای انگلیسی برای سرکوب عناصر مخالف از هیچ تلاشی دریغ نورزیدند . در این راستا موقر الدوله به همکاری گارد حفاظت قنسولاگری بریتانیا در بوشهر , به روستای ریشهر حمله کرد و با زائر علی تنگکی کدخدای ریشهر مشغول نبرد شد . زائر علی در یک نبرد کاملأ نا برابر چندین نفر از سربازان انگلیسی را به هلاکت رساند و خود با وجود آنکه زخمی شده بود موفق به فرار و تحصن در امامزاده عبدالمهیمن گشت . اما انگلیسی ها از او دست بر نداشتند و ضمن محاصره سه روز امام زاده و جلوگیری از ورود آب و غذا به این روستا , موفق به دستگیری او شدند . جرم اصلی زائر علی ارتباط با رئیسعلی بود .

نیروهای اطلاعاتی بریتانا در یک اقدام به سابقه و غیر قانونی , قنسول آلمان در بوشهر را به همراه دو تن از مأموران یک شرکت تجاری آلمان به اتمام جاسوسی علیه انگلیسی بازداشت و به هندوستان تبعید کردند . این عمل نقض آشکار به طرفی و حتی استقلال ایران بود و به همین دلیل نیز خشم علماء مردم , خوانین و در رأس همه رئیسعلی را برانگیخت و او را وا داشت تا بر شدت مبارزه علیه انگلستان بیفزاید . رئیسعلی در یورش های شبانه ضربات و تلفات موثری بر انگلیسیها وارد آورد . در یکی از این شبیخونها , که در دوم رمضان 1333 ه ق / 12 ژوئیه 1915 م رخ داد , رئیسعلی دو تن از افسران بلند پایه انگلیسی را به همراه چند نفر سرباز مزدور هندی به هلاکت رساند . این اقدام رئیسعلی برای دولت بریتانیا غیر قابل تحمل بود . از این رو کشده شدن آن دو افسر را بمانه قرارداد و در 26 رمضان , 8 اوت شبانه بوشهر را به چهار ناو جنگی و صدها نفر سرباز به اشغال خود درآورد . چند روز پس از اشغال بوشهر نیروی دریائی بریتانیا برای نابود کردن رئیسعلی و یارانش در سوم شوال 1333 / 13 اوت 1915 با چندین فروند ناو جنگی و صدها سرباز هندی و انگلیسی دلوار یورش برد . رئیسعلی که پیشاپیش از حمله به دلوار پاگاهی داشت بلافاصله اقدام به تخلیه دلوار و عقب نشینی تا کتیکی به کوههای اطراف , منطقه ای معروف به کلات بوجیر کرد .

سربازان متجاوز انگلیسی و هندی هنگامی وارد دلوار شدند که تقریبا" این روستا خالی از سکنه بود آنان خشمگینانه شروع به گلوله باران منازل مسکونی و قطع نخل های دلوار کردند. پس از جنگ دلوار رئیسعلی به حملات شبانه خود به بوشهر و پادگان انگلیسیها افزود و با همفکری دیگر خوانین منطقه طرح حمله سراسری به بوشهر و آزاد سازی آن را پی ریخت. در گیرو دار تدارک این حمله بود که در شب 23 شوال 1333/ سوم سپتامبر 1915 م هنگامیکه او قصد شبیخون به عمارت سفید سبزآباد را داشت ، در محلی به نام تنگک صفر از پشت مورد اصابت گلوله یکی از همراهان خائنش قرار گرفت و در دم به شهادت رسید.

وی هنگام شهادت 34 سال داشت و تنها یک کودک خردسال به نام غلامحسین از او برجای مانده بود. شهادت رئیسعلی خون دلیران تنگستانی را به جوش آورد. آنان در یک عمل انتقامی چند روز پس از مرگ نا به هنگام رئیسعلی حمله سنگین و سراسری خود را به قوای اشغالگر بریتانیا در بوشهر آغاز نمود. در آغاز پیروزی با مجاهدین بود اما تمام شدن فشنگ کمبود آب آشامیدنی و از همه مهمتر رسیدن قوای کمکی برای دشمن این حمله را به فاجعه ای مبدل کرد. در این نبرد خالو حسین برد خونی خان بردخون به اسارت نیروهای دشمن در آمد. دشمن خالو را در عمارت ملک به محاکمه کشیدو سپس او را به بصره تبعید کرد. خالو حدود یک سال در اسارت به سر برد. چندی پس از این وقایع در اوایل محرم 1334 / نوامبر 1915 م نیروهای غیور ژاندارمری در شیراز طی یک قیام مسلحانه قنسول انگلیس در فارس و تنی چند از مقامات انگلیسی را باز داشت و از طریق برازجان به اهرم اعزام کردند امرای انگلیسی حدود نه ماه در قلعه اهرم در اسارت به سر می بردند تا سرانجام با خالو حسین و جمعی دیگر از اسرای ایرانی تبعید شده به هندوستان مبادله شدند.

نبرد بین دلیران دشتی دشتستان و تنگستانی تا پایان جنگ جهانی اول کم و بیش ادامه یافت و در این راستا زائر خضر خان، شیخ حسین خان چاهکوتایی و غضنفر السلطنه برازجانی بارشادت و فداکاری بسیاری جلو حرکت قوای انگلستان از بوشهر به شیراز را سد کردند و مزاحمت های بسیاری برای دشمن فراهم آوردند.
نیروی دشمن چندین بار به مصادف دلیران رفت و هر بار با تحمل ضربات مهلکی مجبور به عقب نشینی شد.
در بیرون از بوشهر و دشتستان نیز دلیر مردانی چون ناصر ویران کازرونی وصولت الدوله قشقایی به نبرد با سربازان انگلیسی پداختند و با خون و باروت به اشغالگران فهماندند که ایرانی تسلیم ناپذیر است و هر گاه دین و میهنش را در خطر بیند مرگ را با آغوش باز پذیرا می شود.